به گزارش"اردبیل مهد تشیع"؛ روسها توانستند ایرانی ها را از قفقاز بیرون برانند،آسان تر و سریعتر از آنچه می توانستند با عثمانی ها بکنند. پیروزی های زنجیره ای روسها که نخست به عهدنامه گلستان در سال 1813 وسپس به عهد نامه ی ترکمن چای در 1828 انجامید. مرز کنونی میان دو کشور را تثبیت و آذربایجان را به دو نیم کرد و دومرکز تاریخی ارمنی: ایروان و اچمیادزین را تحت سلطه ی روسها در آورد.اما امپراتوری عثمانی ها،تنها یک قدرت آسیایی نبود و از سده ی چهاردهم عمیقا با سیاستهای قدرتهای اروپایی پیوند یافته ودر گیر شده بود. دولتهای اروپایی مایل نبودند که روس ها عثمانی ها را مقهور و نابود سازند و این خود یک عامل مؤثر در بقای حکومت عثمانی بود.

در زمینه ی سیاسی، تحولات در بالکان بر روند حوادث در قفقاز در سراسر سده ی نوزدهم تأ ثیر می گذارد و این پیوند درونی ،سرانجام به سود مردم قفقاز نبود.

در اوایل سده ی بیستم همه ی اقوام بالکان با بهره گیری از رقابت های قدرت های بزرگ به کسب استقلال نایل شده بودند،اما ساکنان قفقاز همه تحت تسلط امپراتوری روسیه در آمدند.

گرجی ها و ارمنی ها که هویت قومی بالنده تری از دیگر ملل قفقاز داشتند در عملیات پیشروی روسها به جنوب با آنان متحد شده بودند. حس قومیت آنان بر پایه های متعدد و به هم پیوسته استوار بود : زبان،دین وسنت های تاریخی . مسیحیت مهم ترین این سه عامل بود ، زیرا حتی در دورانهایی که این ملت ها از جنبه ی سیاسی دچار پراکندگی بودند سازمان های کلیسای باستانی آنان یک نماد پایدار قومی و یک کانون تجمع برای احساسات مشترک همه ی آنها بود.

هر چند ارتباط  گرجیان و ارمنیان با امپراتوری ایران وعثمانی در درازنای چندین قرن از جنبه های مثبت ومنفی برخوردار بود،اما در اواخر سده ی هجدهم هردوی آنها چشم انداز پیوندهای نزدیکتر با روسیه مسیحی ارتدکس را روشن تر یافتند و این موضوع تنها از آن جهت نبود که یک ملت مسیحی خواهان نزدیک شدن با همکیشان خود باشد،زیرا هر دو ملت در طول یک هزار سال به راه های همزیستی مسالمت آمیز با مسلمانان گام نهاده بودند،و از سوی دیگر میان خود آنان – ارمنی ها وگرجی ها – تنش های سختی وجود داشت . نزدیکی به روسها برای آنها بیش از پیوستن به دو قدرت بزرگ اسلامی خاورمیانه که به پرتگاه سقوط برگشت ناپذیری افتاده بودند جاذبیت داشت و استقرار روابط ثابت و قابل پیش بینی با این دو قدرت هر روز برای مردم همجوار دشوار تر می شد. گرجی ها دولت خود را از جانب امیرنشینهای مسلمان همسایه ،که پایتخت های اسلامی دور دست کنترل اندکی بر آن داشتند ،می دیدند.

ارمنی ها نیز از مدتها پیش سکونت در یک سرزمین یک پارچه در قفقاز را ترک گفته و به عنوان دهقان و کشاورز در میان مسلمانان و گرجیان می زیستند و یا به عنوان پیشه ور و بازرگان در شهرهایی که هیچگاه در آنجا اکثریت نداشتند،زندگی می کردند. بدین جهت بود که وقتی چشم انداز زندگی در سایه ی یک امپراتوری روسی پویا پدیدار گردید هم گرجیان و هم ارمنیان از آن استقبال کردند.

شیعیان آذربایجان که فرمانروایانشان از روزگاران دراز به درجات مختلف حاکمیت ایران را پذیرفته بودند بیش از همه از پیشروی روسها نگران و متردد بودند.

مردم داغستان وآنان که در کوهپایه ها و کوهسار های شمالی رشته کوه اصلی قفقاز می زیستند و برخی از آنان تنها در سده های 17 و 18 به اسلام گرویده بودند ،مذهب سنی داشتند.آنها که خود را «داغ» یا«تولو» -کوه نشین – می نامیدند شامل چندین گروه عشایری  بودند که بیشتر آنها زبان یکدیگر را نمی فهمیدند و حس قومیت در میان آنها ضعیف بود . اما تعصب اسلامی ومخالفت با توسعه طلبی روسها،هدف مشترکی پیش روی همه ی آنان نهاده بود. هرچند درک منافع دو جانبه آنقدر قوی نبود که بر رقابت ها و دشمنی های قبیله ای و تنش های اجتماعی آنها فایق آید.

انترناسیونالیسم وتبلیغات ضد مذهب

نظر به جریان های نیرومند قومی و فعالیت های فزاینده ی اسلام ،شایسته است به ارزیابی واکنش کسانی که در رژیم کمونیستی مسؤول بر اندازی دین بودند بپردازیم.

تلاش های دین ستیزانه ،خود را با اوضاع جدید تطبیق داده و به جای  حمله ی مستقیم به مذهب ،به ترویج انترناسیونالیسم روی آورده است.

تا پیش از عصر گلاسنوست،سازمان تبلیغات ضد دینی در اتحاد شوروی ،یک دستگاه هول انگیز بود ،یا دست کم ،خود را چنان نشان می داد. همه ی ارگان های رسمی  چه در داخل دولت وچه در درون حزب،مؤظف به دین ستیزی بودند،اما مسؤلیت عمده ی تبلیغات ضد دینی بر عهده ی سندیکاهای کارگری ،شعب مؤسسه ی مارکس – انگلس – لنین در جمهوری ها ،سازمان جوانان کمونیست ،وزرای فرهنگ جمهوری ها ،کمیته های حزبی ایالتی و ولایتی و همه ی مؤسسات آموزشی قرار داشت .

پس از جنگ جهانی دوم ،تبلیغات ضد دینی در« سازمان نشر اطلاعات سیاسی و علمی»( znanie ) متمرکز گردید که شاخه های آن در سراسر کشور گسترده بود. چندین سازمان ویژه ی دیگر- و برخی از آنها در همین سالهای اخیر، برای مبارزه با دین، و بالاخص با اسلام ایجاد شد که شمار آنها به ویژه در مناطق مسلمان نشین بسیارزیاد  بود.