به گزارش "اردبیل مهد تشیع"؛ اگر بخواهیم پان ترکیسم را در یک جمله معرفی نماییم نقل قول زیر را که یکی از معروفترین نظریه پردازان پان ترکیسم به نام ضیاء گوگ آلپ بیان داشته، نمونه بسیار گویا و روشنی است:

" یکصد میلیون ترک زبان باید در زیر یک فرمانروایی با مرکزیت کشور ترکیه امپراطوری بزرگ تورانی را تشکیل دهند."

منظور نظریه پردازان پان ترکیسم از ترک زبانان یا به قول آنها ترکان، ساکنان کشور های ترکیه، جمهوری آذربایجان، جمهوریهای ترک زبان روسیه در قفقاز، آذربایجان ایران، ترک زبانان بالکان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و استان های ترک زبان چین می باشد. نظریه پردازان پان ترکیسم، ساکنان این مناطق را حول زبان ترکی از یک نژاد معرفی می نمایند و ایشان را ملت ترک یا در مفهوم وسیع تر ملت توران معرفی می کنند. با یک نگاه به ساکنان این مناطق به سادگی می توان دریافت که موضوع هم نژاد نبودن ایشان به قدری روشن است که شاید نیاز به هیچ بحث تاریخی و شواهد علمی نداشته باشد. در این جا چون از واژه باستانی توران نام برده شد، باید به این نکته اشاره شود که در مورد معنی و مفهوم واژه توران یک سوء تفاهم تاریخی به وجود آمده است که جلوتر در مورد آن صحبت خواهد شد.

"باید دانست هر چند نظریه پردازان پان ترکیسم را ضیاء گوگ آلپ و احمد آقایف و یوسف آکچومعرفی می نمایند ولی به راستی سه یهودی غیر ترک الهام بخش این سیاست بوده اند

در سال های 1832 – 1811 میلادی یک یهودی انگلیسی به نام "آرتور لملی دیوید" در سفری که به ترکیه داشت کتابی به نام " بررسی های مقدماتی" نوشت و در آن کوشید ترکان را نژادی جدا سر و برتر از سایر ملل شرقی نشان دهد. همین کتاب در سال 1869 میلادی به صورت جزوه ای به زبان ترکی منتشر شد و تاثیر فراوانی بر رهبران نهضت ترکان جوان گذاشت.

نفر دوم "آرمنیوس وامبری" بود که فرزند یکی از روحانیون یهودی مجارستانی بود. اوآثار فراوانی در مورد بایستگی دوباره سازی ملیت ترکی و زبان و ادبیات ترکی انتشار داد. همو بود که در سال 1868 میلادی در انگلستان کتابی منتشر کرد که ویژه ملت های ترک بود و ادعای هم نژاد بودن مردم ترک زبان را مطرح کرد.

دیگر نویسنده یهودی، شخصی فرانسوی تبار به نام "دیوید لئون کوهن" بود که در سال 1899 میلادی کتابی منتشر کرد که در آن از برتری ترکان سخن گفت. او همچنین چندین داستان حماسی درباره گذشته ترکان به چاپ رساند. خواسته او جداسازی ترکان و جلو گیری از همبستگی ترکان با دیگر مسلمانان به ویژه اعراب بود."

به طور خلاصه پان ترکیسم را می توان به صورت زیر تعریف کرد:

پان ترکیسم، ایدئولوژی ملی گرایانه (ناسیونالیستی) توسعه خواهانه ای است که بر پایه آن همه مردمانی که به زبان ترکی سخن می گویند، ملت واحدی هستند که باید تحت رهبری واحد در دولتی متحد شوند.

پان ترکیسم و خلط مسأله زبانی و نژادی

همان طور که گفتیم اساس نظریه پان ترکیسم بر محور هم نژاد بودن همه ترک زبانان و یکی بودن ملت آنها استوار است. به همین دلیل در اینجا به تقسیم بندی زبان ها بر اساس نظریات زبان شناسی اشاره ای مختصر می نماییم و سپس به شرح و نقد نظریات پان ترکیستی می پردازیم. بر اساس تحقیقات زبان شناسی، توانایی سخن گفتن در انسان  حدود سی تا چهل هزار سال پیش تکمیل شد. در آن زمان برخی از گروه های انسانی به دلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی از هم جدا افتاده بودند و به صورت مجزا و منزوی از هم زندگی می نمودند. به همین خاطر زبان های ایشان نیز در گروه های مجزا شکل گرفت و تکامل پیدا کرد. با گذشت زمان و پخش شدن آدمیان، هر گروه زبانی خود به چند زیر گروه تقسیم شد و آنها نیز به نوبه خود به چندین زبان مختلف تقسیم شدند.دانشمندان زبان شناس برای گروه های اصلی زبان های اولیه طبقه بندی هایی را ارائه کرده اند که از جمله مهمترین آنها عبارتند از:

1-    زبانهای گروه های هند و اروپایی

2-    زبانهای گروه اورال – آلتایی

3-    زبانهای گروه سامی

4-    گروه های زبانی دیگر

البته در مورد روش طبقه بندی زبان ها و گروه بندی آنها بین دانشمندان اختلاف نظرهایی وجود دارد که بحث در مورد آنها به طول می انجامد و در اینجا ضرورتی ندارد. ما فقط بحث خود را بر روی گروه زبان های ایرانی که از شاخه زبان های هند و اروپایی است و زبان ترک که از شاخه زبان های آلتایی است متمرکز می نماییم.

به دلیل مهاجرت و برخورد گروه های انسانی با یکدیگر زبان های ایشان نیز با هم در آمیخته است بطوری که بسیاری از زبان های موجود دارای واژگانی از گروه های زبانی دیگر هستند. مثلا زبان فارسی (دری) از گروه زبان های ایرانی است که آن نیز خود از زیر گروه زبان های هند و اروپایی می باشد. زبان ترکی اولیه از گروه زبان های آلتایی و زبان عربی از گروه زبان های سامی است، ولی امروزه در هر کدام از این زبان ها واژگان زیادی از دو زبان دیگر وجود دارد و شاید بتوان گفت که شکل امروزی هر کدام از این زبان ها مخلوطی از سه گروه زبانی اولیه می باشد.

چون بخش زیادی از هموطنان ما به زبان ترکی آذربایجانی گفتگو می کنند علیرغم این که شکل اولیه این زبان از گروه زبان های آلتایی بوده است، این زبان به لحاظ فرهنگی جزو زبان های ایرانی محسوب می شود و فقط صرفا از نظر زبانشناسی آن را در گروه زبان های آلتایی طبقه بندی می نمایند.

گروه بندی زبان های ایرانی فقط از نظر زبانشناسی

زبان اکثریت ساکنان ایران از گروه زبان های ایرانی است. گروه زبان های ایرانی از گروه زبان های هند و اروپایی است و زبان هایی هستند که ریشه و بن اکثریت واژگان شان مشترک است و حتی دستور زبان تقریباً مشابه دارند. مشهورترین زبان گروه زبان های ایرانی زبان فارسی (دری) است.

بر این اساس دانشمندان زبان شناس، زبان های ایرانی را در گذشته و حال به صورت زیر طبقه بندی کرده اند:

زبان های ایرانی ترکی:

1-    زبان اوستایی که کتاب اوستا به این زبان نوشته شده است.

2-    فارسی باستان که کتیبه های هخامنشی به آن زبان نوشته شده است.

3-    مادی باستان که به روایت مورخین یونانی بسیار شبیه فارسی باستان بوده است.

زبان های ایرانی میانه:

1-    زبان پهلوی جنوبی (ساسانی) که زبان ساسانیان بوده است و در مناطق جنوبی و جنوب غربی ایران رواج داشته است

2-    زبان پهلوی شمالی (اشکانی) که بسیار شبیه پهلوی جنوبی بوده است و در مناطق شمالی و غربی ایران رواج داشته است.

3-    زبان های آسیای میانه مثل سعدی، خوارزمی، و چند زبان دیگر.

زبان های ایرانی نو:

1-    فارسی (دری) که این زبان، زبان دربار پادشاهان و زبان اهل خراسان بزرگ بوده است و بعد ها به دلیل شباهت بسیار زیاد با زبان های پهلوی شمالی و جنوبی به منطق کشور فعلی ایران راه یافت و تقریباً همه گیر شد.

2-    زبان هایی که ریشه شان زبان های پهلوی شمالی و جنوبی است مثل کردی، آذری، لری، گیلکی، مازندرانی، سمنانی، خوانساری، بلوچی وتاتی و بعضی زبان های دیگر.

3-    زبان هایی که در شمال حوزه ایران بزرگ هستند مثل آسی.

4-    زبان هایی که در شرق ایران بزرگ رواج دارند مثل پشتو و نورستانی و پاشایی و بدخشی و سایرین.

گروه زبان های آلتایی

زبان های آلتایی زبان هایی هستند که منشاء و خاستگاه اولیه آنها آسیای میانه، شمال چین و مغولستان می باشد و به سه گروه اصلی تقسیم بندی می شوند.

گروه زبان های مغولی

شامل زبانهای مغولی، بریات، گلموک و چند زبان دیگر

گروه زبان های تنگوسیک

شامل زبانهای شمال شرقی آسیا مثل مانچو،جوچن و چند زبان دیگر

گروه زبانهای ترکی

شامل ترکی استانبولی، قزاقی، ازبکی، ترکمنی، ترکی آذربایجانی و چند زبان دیگر

بدیهی است همان گونه که اشاره کردیم این طبقه بندی ها فقط از دیدگاه زبانشناسی صرف می باشد. به دلیل اختلاط زبان ترکی اولیه با آذری باستان و فارسی عربی و فرهنگ ایرانی مردم آذربایجان، زبان امروزی ترکی آذربایجانی به لحاظ فرهنگی جزو زبان های ایرانی محسوب می شود.