Bəhailik, Babiliyin davamı, ya da Babilik Bəhailiyin hazırlayıcısıdır. Mirzə Əli Məhəmməd Şirazi (Bab) özünü İmam Mehdinin “qapısı” (babı) olduğunu iddia edib, xalq tərəfindən etirazla qarşılandıqdan sonra hökümət tərəfindən həbs edildi. Mirzə Əli Məhəmməd Şirazi (Bab) 1848-ci ildə Çehrek həbsxanasında olarkən, bəzi babilər Mirzə Hüseyin Əli Nuri (Bəhaullah) və Tahirə Qəzvinin rəhbərliyi ilə, Babın məqamı və onun qarşısında vəzifələrinin nə olacağı haqqında, Şəhrud şəhərinin yaxınlığında toplandılar. Babilərin niyyəti əslində gələcəklərini görmək idi. Ancaq bu məclisi təşkil edən Mirzə Hüseyn Əli Nuri (Bəhaullah) və Tahirə Qəzvini öz daxili planlarını həyata keçirtmək üçün babiləri bir yerə yığmışdılar.

Hələ, Bab özünü qaib İmamın vəkili bilərək, müsəlman olduğunu iddia edərkən, bunlar İslam şəriətinin vaxtının qurtardığını və hökmlərin nəsx (ləğv və ya əvəz) olunduğunu, yeni şəriətin gəlməsini, Mirzə Əli Məhəmmədin (Bab) yeni bir peyğəmbər olmasını və bunun da yeni bir zühurla nəticələnməsi iddiası ilə meydan çıxdılar. Bu toplantıda babilər, Mirzə Əli Məhəmmədin həbsdən çıxarkən yeni hökmləri açıqlayacağını elan etdilər. Tahirə Qəzvini oradakı insanların qarşısında hicabını açdı, səccadələr ləğv oldu, möhürlər qırıldı….. Orada olanların bəziləri isə bu davranışlara üsyan edərək, “Biz İmam Zaman üçün yaşayırdıq; halbuki siz nələr edirsiniz?” Hətta Baba birinci iman gətirən Molla Hüseyin Boşruyi, orada toplaşan insanları mürtəd və ölümü vacibdir deyə fətva verdi.

Bu hadisədən sonra Şah, Babı Çehrek həbsxanasından Təbrizə köçürərkən, Bab, müridlərinə belə dedi: “mən gözlənilən Qaiməm” . Halbuki bundan əvvəl babilər Bədəştdə İslamın qüvvədən düşdüyünü və Babın yeni dinin peyğəmbəri olmasını elan etmişdilər.

Buradan aydın olur ki, Babın Bədəşt hadisəsindən xəbəri yox idi və Mirzə Hüseyin Əli Nuri (Bəhaullah) bunları məqsədli şəkildə özündən deyirdi. Çünki, Mirzə Hüseyin Əli Nuri (Bəhaullah) yaxşı bilirdi ki, Bab həbsxanadan çıxmayacaq və edam olunacaq. Bu fikiri ortaya atmaqdan məqsədi isə özünü gələcəkdə, bu məqama hazırlamaq idi.

Bab ölümündən əvvəl Mirzə Hüseyin Əli Nurinin (Bəhaullah) qardaşı Mirzə Yəhya Nurini öz yerinə təyin etdi. Daha sonra babilər Babın ölümündən Şahı günahlandıraraq ona qarşı uğursuz sui-qəsd etdilər. Şah bu uğursuz sui-qəsdən sonra bəzi babiləri həbs etdi, bəzilərini də edam etdi. Mirzə Hüseyin Əli Nuri (Bəhaullah) bu həbslərdən Rus səfirliyinə sığınmaqla canını qurtardı. Ancaq İran dövləti Osmanlı imperiyası ilə danışaraq Mirzə Hüseyin Əli Nurinin (müridləri ilə birgə) Bağdada sürgün edilməsini təmin etdi. Sürgün edilən babilər Rus Çarının himayəsi altında 1853-cü ildə Bağdada girərkən qardaşı Yəhya Nuri də onlara qoşuldu. Babilər, Bağdadda qaldıqları müddət ərzində iki qardaş arasında dava çıxdı. Nəticədə Mirzə Hüseyin Əli Nuri (Bəhaullah) məcbur olaraq Bağdadı tərk edib İraqın şimalındakı Süleymaniyyə dağlarına sığındı. Mirzə Hüseyin Əli Nurinin (Bəhaullah) qardaşı ilə küskünlüyü iki il çəkdi. Bu iki il ərzində dərviş libasında və iranlı dərviş Məhəmməd adı ilə özünü orada olan sadə kəndlilərə tanıtdı və elə orda da yaşadı.

İki ildən sonra qardaşı Mirzə Yəhya Nuri (Sübhi Əzəl), ona “dön” deyə xəbər göndərdi və bağışladı. Bu xəbərdən sonra Mirzə Hüseyin Əli Nuri (Bəhaullah) də Bağdada qayıtdı. Lakin qardaşlar arasındakı soyuqluq yenə də davam etdi. Bu müddətdə Osmanlı imperiyası, babilərin İraqda yaratdıqları narahatlıq üzündən onların sürgün cəzalarının İstanbulda davam etməsi qərarını alaraq ora göndərdi. Babilərin İstanbula səfəri ərəfəsində Mirzə Hüseyin Əli Nuri (Bəhaullah) özünü gözlənilən “Məvudu Bəyan” elan etdi. (Əslində babilərə görə bu məvud (vəd olunmuş) Babdan sonra 1500 və ya 2000 il sonra zahir olacaqdır və babilərə hökmdarlıq edəcəkmiş!)

Bu yeni iddia, qardaşlar arasındakı gərginliyi daha da artırdı. Babilər qafiləsi İstanbula çatdıqda, aralarındakı dava daha da şiddətləndi. Bu vəziyyət 4 ay davam etdi. Osmanlı imperiyası, babiləri Ədirnəyə göndərmək qərarına gəldi. Ədirnədə iki qardaş arasındakı dava, babilərin qruplaşmasına və ikiyə bölünməsinə səbəb oldu. Mirzə Yəhya Nuriyə (Sübhi Əzəli) inananlara “Əzəli”, Mirzə Hüseyin Əli Nuriyə inanlara da “Bəhai” deyildi. Bu qardaşların hər ikisi son davalarına qədər babi inancında idilər. Sonra Mirzə Hüseyin Əli Nuri özünə “Bəhaullah” adını verdi. Bununla da Bəhaullah Bədəşt hadisəsində planlaşdırdığı və arzuladığı yeni “şəriət”in gəlməsini və özünü onun “peyğəmbər”i olmasını reallaşdırdı.

Nəticədə Osmanlı dövləti babi qrupları bir-birindən ayıraraq hər birini uzaq yerlərə göndərdi. Sübhi Əzəl tərəfdarlarını Kipirin Maqos şəhərinə, Bəhai olanları isə Fələstinin Əkka şəhərinə (indiki İsrailin işğal etdiyi Hayfa şəhəri) sürgün etdi.

Bəhaullah, ölümündən əvvəl böyük oğlu Abbas Əfəndini (Əbdül Bəha), sonra Abbasın qardaşı Məhəmməd Əli Əfəndini bəhailərin rəhbəri olaraq təyin etdi. Bəhaullah, həyatının son günlərində qızdırma xəstəliyinə tutuldu və 1892-ci ildə öldü. Onu indiki İsrail işğal etdiyi torpaqlar içərisində qalan Fələstinin Əkka (Hayfa ) şəhərində basdırdılar. Bəhaullahın qəbri indi bəhailərin qibləsidir.

Bəhaullahın ölümündən sonra Abbas Əfəndi (Əbdül Bəha) və digər qardaşları arasında bəhailərə kimin rəhbərlik edəcəyi üstündə dava düşdü. Rəhbərliyin bilinməsi və təyini üzərindəki dava, bir tərəfdə eyni anadan olan Mirzə Məhəmməd Əli, Mirzə Ziya, Mirzə Bədi və digər tərəfdə Abbas Əfəndi arasında baş vermişdir. Bu qardaşlar rəhbərliyə can atmaq üçün hər biri özünə tərəfdar yığmışdı. Qardaşlar, bundan əvvəl ataları Bəhaullah ilə əmisi Əzəl arasındakı söyüş davasını öz aralarında da davam etdirdilər.

Birinci Dünya Müharibəsi başladıqdan qısa müddət sonra, Rus dövlətində Bolşevik İnqlabı başlayıb, iqtidar dəyişildikdən sonra və ingilislərin Fələstinə hakim olduğu zamanda, Abbas Əfəndi (Əbdül Bəha) bu dəfə də ingilisləri dua etməyə başladı. O, işğalçı ingilisləri, öz dualarında ədalət simvolu kimi mədh edərək, Tanrıdan onların hökümətinin davamını istəyib. Əbdül Bəhanın (Abbas Əfəndi) ingilislərə etdiyi dua: “Tanrım! İngiltərə kralı böyük imperator beşinci Georgiyə, öz rəhman tofiqlərinlə köməkçi ol və onun uca kölgəsini Fələstində davamlı et!” İngiltərə höküməti də Abbas Əfəndinin etmiş olduğu bu xidmət qarşılığında, əsgər qaravulu ilə təntənəli şəkildə təşkil olunmuş tədbirlə general Allenbu tərəfindən ona “Sir” (əsil, nəcib) və “Knighthood” (qəhrəman) medalı verildi.

Bəhailər öz təlimlərində dillərində də olsa, “zülmün yanında olmadığlarını”, “ümumdünya sülhünün təşkil olunmasını”,” irqçilyin aradan qaldırılmasını”  desələr də, Bəhaullahın işğalçı İngiltərə krallığı tərəfindən medalla təltif olunması, eyni zamanda işğalçı rejimi dua etməsi, həqiqətin əslində başqa cür olduğunu göstərir.

Əbdül Bəhanın (Abbas Əfəndi) oğlu yox idi. Məhəmməd Əli Əfəndi yaşadığı müddətdə isə qız nəvəsini yəni Mirzə Hadi Əfran oğlu Şövqü Əfəndini bəhailərin başçısı elan etdi. Ancaq Şövqünü yaxından tanıyan və onun əxlaqa zidd bəzi xasiyyətlərini bilən bir sıra yaxın bəhailər onun rəhbərliyini qəbul etmədilər.

Daha sonar Əbdül Bəha (Abbas Əfəndi) heç kəsi öz yerinə təyin etmədən öldü. Bu biabırçılıq, bəhailər arasında şiddətli dava və kəskin mübahisələrə səbəb oldu. Bəhailər, Şövqünün amerikalı həyat yoldaşı Ruhiyə Maksvelin rəhbərliyi ilə 1940-cı ildə Londonda bir konfrans təşkil edərək öz aralarında doqquz nəfəri seçərək “Ədalət Evinin” üzvlərini təyin etdilər. Məqsəd, “Ədalət Evini” Hayfada qurmaq və bəhailərin idarəçiliyini ələ almaq idi. Bu gün də, bütün dünyada bəhailər “Ədalət Evi” deyilən mərkəz tərəfindən idarə olunur.

Bəhaullahın özü üçün iddia etdiyi başqa məqamlar:

1. Bəhaullahın əl yazmasından “…bəh bəh bu sabahın gözəlliyindən…. (niyə?). Çünki ləm yəlid və ləm yuləd (doğmayan və doğulmayan) dünyaya gəlmişdir!” Bəhaullah, İxlas surəsindəki sifəti özü üçün istifadə edib. Məşhur bəhai şairi Əndəlib öz şerində bu barədə belə demişdir: “Aşiqlərə min müjdə verin bayramın sabahı gəldi, ləm yəlid olan şəxs dünyaya gəldi.”
2. Bəhaullahın Əkka qalasındakı yazılarından: “Şübhəsiz dünyanı özü üçün yaradan şəxs, zalımların etdikləri zülmündən, ən xərab və viran olan zindanda məhbus qalmışdır.”
3. Bəhaullah belə demişdir:“Məndən başqa zindanda olan bir Allah yoxdur!”
4. Bəhaullah belə demişdir:“Bütün tanrılar ancaq mənim əmrimlə Allah oldular.”

Azərbaycanda bu hərəkata Babın ən yaxın ardıcılı, şair olduğu deyilən Tahirə Qrrətül-Eyn başçılıq edib. Tahirə Babın gətirdiyi yeni “qanun”lara uyğun olaraq İslam şərqində çadrasını atmış ilk müsəlman qadını idi. Tərəfdarlarının iğtişaşı yatırılarkən Tahirə Qürrətüleyn də öldürüldü.

XIX əsrin ikinci yarısında Bəhai İcmaları Azərbaycanın Bakı, Balaxanı, Gəncə, Bərdə, Şəki və digər yerlərində fəaliyyət göstərirdi. Bakı və Balaxanı İcmaları, Azərbaycanda ən fəal və qədim Bəhai İcmalarından hesab olunublar. 1860-70-ci illərdə Bakı İcmasının yaradılmasında Mikayıl Müşfiqin babası Xızılı Mirzə Əbdülqədir İsmayılzadə rol oynayıb. XIX əsrin 80-cı illərin əvvəllərində bu icmalarda olan şəxslərin sayı minə çatmayıb. Bunun əsas səbəbi də yerli dini və məzhəbi inancın onlara qarşı olması idi.

Yuxarıda deyildiyi kimi hazırda özünü Bəhailiyin beyni hesab edən və əsasən də Amerikada, Londonda və İsrailin Hayfa şəhərində faliyyət göstərən “Ədalət Evi” deyilən mərkəz özünü humanist düşüncələrin carçısı kimi təqdim edir. Buna baxmayaraq ta XIX əsrin ikinci yarısından Azərbaycan camaatı xüsusilə də yerli Bakı camaatı onların planlarına aldanmadılar.

Bakı bəhailərinin faliyyətinin üst qatı humanist fikirlər olsa da onların Çar Rusiyası tərəfindən xətt aldığı açıq aydın görünürdü. Onların faliyyəti elə yaxın qohumları tərəfindən rədd edilirdi. Nəticədə Bakı Mərdəkan Balaxanı, Bərdə,və Şamaxıda, bəhailərə qarşı ciddi təzyiqlər var idi. Mərdəkan məscidinin axundu İbrahimxəlil biləndə ki, yeganə oğlu Molla Sadiq Bəhai dinini qəbul edib və onun ən fəal təbliğatçısı olub, qəzəblənərək onun ölümünə fətva verir. 1901-ci ildə Bakı qoçuları Molla Sadiqi neft quyusuna ataraq qətlə yetirdilər.

Hal-hazırda Azərbaycanda Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin qeydiyyatından Bəhai təmayüllü iki qurum keçib. “Qibləsi” İsraildə olan idea bazası isə Londonda “Ədalət Evi”ndə yığılan Azərbaycan Bəhai İcmasının hal hazırda insanlarımıza çatdırmaq istədikləri də dini və ilahi-mənəvi inanclar deyil.

İsrailin Hayfa şəhərində Bəhailərin qibləsi

Bəhailiyin nizamnaməsindən və prinsiplərindən görünən budur ki onların səmavi dinlərin heç birinə aidiyyatı yoxdur. Onların idea və qanun bazası da özlərini “hüquq təşkilatları” adlandıran amma əslində missioner olduğu qurumlar tərəfindən tərtib edilib. Bir sözlə dini-mənəvi inanclara aidiyyatı olmayan və daha çox ictimai bir icmaya bənzəyən bir qrupun Dini Qurumların Qeydiyyatından keçməsinin özü də ciddi şübhələr oyadır.