مقاله / اردبیل مهـد تشیع: پیش از ظهور اسلام اکثریت مردم ترکیه پيرو نظام اعتقادي «شامانيسم» و اقلیتی نيز پيرو دیانت های زرتشتي، بودايي، يهوديت و مسيحيت بوده اند. بدين جهت، تا پيش از پذيرش دين اسلام، اتحاد و اتفاق نظر لازم از طريق پذيرش دين واحد را به دست نياوردند. پس از نفوذ اسلام سنی مذهب و پذیرش آن در ترکیه، پس از قرن ها در عهد «خواجه علي» نوه ي شيخ صفي الدين اردبيلي، ترک ها با مذهب تشيع آشنا شدند.

«شيخ شاه» پس از درگذشت خواجه علي، رهبری شيعيان را در دست گرفت و پس از او فرزندش «جنيد» رهبر شيعيان در ايران شد. رهبریت «جنید» نقطه ی عطفي در نفوذ تشيع در آسياي صغير است. پادشاه ايران، که از نفوذ بيش از حد و علاقه مردم نسبت به او هراس داشتند، اقامت او را در ايران صلاح نديده و وي را به ممالک عثمانی تبعيد کرد. با آغاز حکومت غزنويان، دوران تسلط ترکان بر ایران آغاز شد و مذهب تسنن رونقی دیگر گرفت و شدت عمل نسبت به تشيع فزوني يافت. پس از آن، در دوران خوارزم شاهيان و سلاجقه، نفوذ رجال شيعه در دستگاه دولتي باعث شد که بسياري از ترکان به مذهب شيعه روي آورند.

نخستين حرکت جانبداري از تشيع، در دوره ي ايلخانيان پديد آمد. در اين حرکت، تعدادي از علماي شيعه مقيم ساير کشورها به ايران آمدند و در همين دوران نام ائمه ي اطهار در سکه ها نقش بست و روستاييان و مهاجران آسياي صغير، تشيع را با آغوش باز پذيرفتند. با روی کار آمدن شاه اسماعيل صفوی، وی شيعه را مذهب رسمي ايران اعلان نمود و هواخواهان بسياري در منطقه ي آسياي صغير به دست آورد. در عهد وی، تشيع در آسياي صغير به دو صورت متجلي شد.

1-      قزلباش ها؛ که به تکيه اردبيل وابسته بودند و مرادشان اسماعيل بود. قزلباش ها در اسناد عثمانی با عنوانینی چون زندیق، رافضی و ملحد ذکر شده اند.

2-      بکتاشي ها؛ که به تکيه «حاجي بکتاش ولي» وابسته بودند و مرشد ايشان «باليم سلطان» بود.

 

تقويت روز افزون شاه اسماعيل و نفوذ معنوي او در ميان ترکمن هاي آسياي صغير، عثمانيان را به وحشت انداخت، بدین رو «بايزيد دوم» تعدادي از شيعيان را به مورا، گيريت، مودون و کورون تبعيد کرد. در زمان سلطنت «سلطان سليم اول»، نفوذ تشيع در آسياي صغير به حدي بود که حتي برخي شاهزادگان عثماني به صف قزلباش ها در آمده و کلاه قرمز بر سر گذاشتند. گفته مي شود که سلطان سليم براي مقابله با شيعيان و طرفداران اهل بيت (ع) به سوي بکتاشي ها روي آورد و با ملاطفت و مهرباني با آنان پرداخت، او همچنين «شيخ الاسلام ابن کمال» را واداشت که فتوايي بر ضد قزلباش ها صادر کند و پس از صدور اين فتوا، دستور قتل افراد زيادي را صادر کرد و پس ا ز آن نیز، جنگ با شاه اسماعيل را در اولویت های خود قرار داد. سلطان سليم از اين جنگ دو هدف عمده داشت:

1-      وی قصد داشت خاک عثماني را از نفوذ شيعه پاک سازد و بر خراسان بزرگ مسلط شود .

2-      دوم آن که با فتح مصر، خلافت را به آل عثمان منتقل کند.

 

در جنگ «چالدران» هر دو هدف او محقق شد و توانست از گسترش تشيع در آسياي صغير جلوگيري کند. پس از سقوط دولت صفوي، شيعيان آسياي صغير به تدريج از ايران دور و در نتيجه از تشيع بيگانه شدند که اين گسستگي در ادوار بعدي نيز ادامه يافت. براي منشاء شيعيان منطقي وجود دارد که بر اساس آن حضور شيعيان در منطقه ي آناتولي توجيه مي شود:

شيعيان امامي، که تحت فشار حکمرانان سني مذهب حاکم بر شامات (سوريه ي بزرگ) بودند، متواري شده و به مناطق صعب الوصول کوهستاني و يا قصبات ذمي نشين پناهنده شدند و بدين سان، رابطه ي آنان با مراکز علمي شيعه قطع گردید و در طول زمان باورهاي ايشان تحت تأثير اعتقادات ديگر اديان، مذاهب و انديشه هاي رايج درآمد و گروهي از آنان بعدها علويان ترکيه (بکداشیة) و گروهی دیگر علویان سوریه (نصیریة) را تشکيل دادند. 

 

1) شیعیان امامی مذهب ترکیه

شعیان امامی مذهب در شرق این کشور تمرکز یافته اند و از لحاظ تاریخی به دوران آق قویونلو وقراقویونلو در قرن نهم هجری باز می گردند. گروهی دیگر نیز مهاجرانی هستند که به استانبول و سایر نقاط کوچ کرده اند.

حد فاصل اردهان تا حکاری از روی مجاورت با دولت صفوی و رفت و آمد آنان به اردبیل به تشیع امامی گروید. همچنین در تمام ادواری که دولت ایران بر بخش هایی از ارمنستان و گرجستان تسلط داشت؛ مبلغان شیعه مذهب معارف اهل بیت علیهم السلام را میان مردم این نواحی نشر می دادند. آثار مذهبی آن مبلغان امروزه در «قارص» و «اغدیر» به وضوح دیده می شود. بسیاری از شیعیان این نواحی با ارسال روحانیون به نجف، مبلغان مورد نیاز خود را پرورش می دادند. می توان گفت شيعيان جعفري ترکيه در گذشته، مجهول الهویة بودند و به دليل اشتراک در مذهب، گويش يا به تعبيري قوميت با شهروندان آذري ايران، به رغم اين که از اقوام ترک به شمار می آیند، از روی تحقير میان ترکان«عجم» خوانده مي شدند.

- شیعیان استانبول: در این شهر نزدیک به 800 هزار نفر شیعه زندگی می کنند که عموماً در منطقه «حاکلالی» متمرکز اند. شیعیان استانبول بیشتر مهاجرانی هستند که از شرق ترکیه مهاجرت کرده اند. گروه «زینبیه» نام شمار فراوانی از شیعیانی است که در حاکلالی استقرار یافته و به رهبری «شیخ صلاح الدین اورگندوز» به سر می برند.

- اغدیر: شهر اغدیر بزرگترین شهر شیعیان می باشد و با جمهوری اسلامی ایران، نخجوان و ارمنستان همسایه است. اکثریت شهروندان آن شیعه آذری زبان هستند. مردم این شهر بیشتر مشغول دامداری وکشاورزی هستند.

- قارص: شهر قارص جمعیتی بالغ بر یکصد هزار نفر دارد و اکثریت قاطع آن شیعه امامی هستند، بسیاری از شیعیان پس از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی در روسیه به قارص تبعید و تبعه ترکیه شده اند. در این شهر تعدادی از علویان نیز زندگی می کنند.

 

2) علویان ترکیه

علوی نامی است که برای نامیدن بکتاشیان و نصیریان ترکیه به کار می رود. سابقه ی حضور علویان در ترکیه به حمله مغول باز می گردد که مهاجرت گسترده ایی از ایران و آسیای میانه به سمت آناتولی صورت گرفت. جنبش بابائیه در قرن هفتم هجری برای دفاع از حقوق ایلات و عشایر پدید آمد و در جوار حاجی بکتاش حلقه زد؛ بدین ترتیب بکتاشیه شکل گرفت و به مرور زمان جذب خانقاه اردبیل شد. به نظر بکتاشیان، بعضی از آئین ها جای عبادت‌های شرعی را می‌گیرند، مانند: هر صبح و شام صلوات فرستادن بر دوازده امام، خواندن دعای «نادعلی»، خودداری از نوشیدن آب در دهه اول محرم، اعتراف کردن به گناهان نزد بابا (شیخ) پس از محرم و بزرگداشت نوروز جای عبادات فقهی و شریعت را می گیرد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، فعاليت هاي فردي و گروهي پراکنده اما فراگير در ميان علويان به مذهب اهل بيت (ع) آغاز گرديد و اکنون روز به روز به تعداد شيعيان افزوده مي شود.

آمار علویان و شیعیان ترکیه را تا 26 میلیون نفر تخمین زده اند.